«Φως μου», «ήλιε μου», «αστέρι μου», «φεγγάρι μου», «μάτια μου» λέμε σ’ αυτούς που αγαπάμε. Τυχαίο; Δε νομίζω, επειδή …Εν αρχή ην ο Ήλιος. Κι ας έχει το βιβλίο της Γένεσης τη δημιουργία του ήλιου την τέταρτη μέρα, μετά τον ουρανό, τη γη, το στερέωμα, τη στεριά, τη θάλασσα και τα φυτά. Το θέμα είναι απλό: χωρίς τον ήλιο δεν υπάρχει ζωή στη γη. Ο ήλιος είναι η πηγή της ενέργειας και αυτός που χαρίζει την όραση.
Για τους αρχαίους λαούς των Αιγυπτίων, των Ελλήνων, των Αζτέκων (Μεξικό) και των Μάγιας (Περού), αλλά και άλλων περιοχών της Ασίας και της Αφρικής, η δύναμη που δίνει ζωή είναι η θεότητα του Ήλιου. Οι δοξασίες αυτών των λαών δεν απέχουν από την πραγματικότητα. Αν ο ήλιος πεθάνει, θα πεθάνει μαζί του και η ζωή στη γη (ουσιαστικά θα έχει πεθάνει πολύ πιο πριν). Δεν θα υπάρχει η ενέργεια για τη φωτοσύνθεση των φυτών και τη θέρμανση από το διαστημικό ψύχος εκεί έξω.
Και χωρίς φως παύουμε να βλέπουμε. Η αίσθηση της όρασης ή οπτικής αντίληψης λειτουργεί με όργανο τα μάτια μας και είναι δυνατή μόνο όταν υπάρχει φως, φυσικό ή τεχνητό. Θεωρείται η σημαντικότερη από τις αισθήσεις, επειδή χάρη σ’ αυτήν αντιλαμβανόμαστε ά μ ε σ α τον εξωτερικό χώρο.
Διαβάζουμε στη Βικιπαιδεία ότι «περίπου το 30% του ανθρώπινου εγκεφάλου ασχολείται με την επεξεργασία και ερμηνεία των ερεθισμάτων της όρασης». Η τρισδιάστατη αντίληψη του εξωσωματικού χώρου, η αντίληψη του χρώματος και του σχήματος οφείλονται στα μάτια μας, με τη βοήθεια βεβαίως και των άλλων αισθήσεων. Τα ζώα βλέπουν διαφορετικά από τον άνθρωπο με μάτια ποικίλα κι έχουν αναπτύξει την όρασή τους προσαρμοζόμενα στο περιβάλλον που ζουν.
Οι τυφλοί, όπως και κάθε τυφλός οργανισμός, χρησιμοποιούν τα ερεθίσματα από τις άλλες αισθήσεις για να εξασφαλίσουν την τρισδιάστατη αντίληψη του περιβάλλοντος.
Τη χρήση της αφής από τους τυφλούς περιγράφει η ιστορία για τους 6 τυφλούς του Ινδουστάν. Η ιστορία έχει πολλές παραλλαγές αλλά το βασικό «σενάριο» παραμένει λίγο–πολύ το ίδιο: Ο βασιλιάς συγκέντρωσε 6 εκ γενετής τυφλούς κι αφού διαπίστωσε ότι δεν γνώριζαν τον ελέφαντα, τους έβαλε να τον αγγίξουν.
Όταν ρώτησε κατόπιν «πώς είναι ένας ελέφαντας», καθένας τους απάντησε ανάλογα με το σημείο του σώματος του ζώου που είχε αγγίξει και το περιέγραφε άλλοτε σαν τοίχο (σώμα), άλλοτε σαν δένδρο (πόδι), άλλοτε σα φίδι (προβοσκίδα), άλλοτε σα σχοινί (ουρά), άλλοτε σαν δόρυ (χαυλιόδοντες) και άλλοτε σαν βεντάλια (αυτιά). Η ιστορία αποδίδεται στον Βούδα, ο οποίος τη χρησιμοποιεί μεταφορικά για να δηλώσει την αδυναμία μας να δούμε όλη την εικόνα, όλη την αλήθεια. Πάντως σήμερα οι επιστήμονες έχουν ανακαλύψει ότι οι τυφλοί «βλέπουν» όπως και οι υπόλοιποι άνθρωποι, αλλά με διαφορετικό τρόπο.
Ο ήλιος, τα μάτια και το βλέμμα βρίσκονται σε κάθε πτυχή της ζωής μας: ραντεβού στα τυφλά (blind date), χαμηλοβλεπούσα, μάτιασμα, το μάτι του τυφώνα, ανοιχτομάτης, αετίσιο μάτι (Hawkeye, ο Γερακομάτης, στον «Τελευταίο των Μοϊκανών»), ένα σωρό παροιμίες και εκφράσεις, από το «στάχτη στα μάτια» μέχρι το «έκανα μαύρα μάτια».
«Άλλο ο ανοιχτομάτης κι άλλο ο αυγουλομάτης» τραγουδάει ο Ρασούλης, ενώ άλλοι έλληνες στιχουργοί υμνούν τα «Δακρυσμένα μάτια», «Τα βεγγαλικά σου μάτια», «Τα βυζαντινά σου μάτια», «Τα μελιτζανιά τα μάτια», «Τα βουρκωμένα μάτια μου», «Τα πολύχρωμά σου μάτια», «Άσπρο πουκάμισο φορώ», «Μάτια καστανά», «Μη μου θυμώνεις μάτια μου», «Μου λες τα μάτια σου», «Δύο πράσινα μάτια», «Είδα μάτια πολλά»… Και οι αγγλοσάξονες συνάδελφοί τους “Can’t Take My Eyes Off of You”, “Smoke Gets in Your Eyes,” “Betty Davis Eyes” ,“In Your Eyes”, “X-Ray Eyes”, “Green Eyes”, “For your eyes only”, “Pretty Eyes”, “Colours of my Life”, κ.λ.π.
«Έτσι συχνά όταν μιλώ για τον ήλιο μπερδεύεται στη γλώσσα μου ένα μεγάλο τριαντάφυλλο κατακόκκινο. Αλλά δεν μου είναι βολετό να σωπάσω». Και με τους στίχους του Ελύτη περνάμε από τον ήλιο, τα μάτια και το βλέμμα, στην κορωνίδα της όρασης, το χρώμα. Γνωρίζετε υποθέτω το ολίγον σεξιστικό ηλεκτρονικό μήνυμα που κυκλοφορεί με τον πίνακα που παριστάνει ότι οι άνδρες αντιλαμβάνονται ένα χρώμα, π.χ. κόκκινο, αλλά οι γυναίκες όλες του τις αποχρώσεις: κόκκινο της φωτιάς, καρπουζί, κερασί, βυσσινί, και πάει λέγοντας. Ε! Λοιπόν, αυτό μάλλον αποδεικνύεται και επιστημονικά, επειδή τα ευαίσθητα στα χρώματα κονία (κύτταρα στον αμφιβληστροειδή) διαφέρουν έως και 40% από άνθρωπο σε άνθρωπο! Το ότι όλοι αντιλαμβανόμαστε περίπου ίδια τα χρώματα, δεν οφείλεται στην όρασή μας, αλλά στον εγκέφαλό μας, που ελέγχει την αντίληψη του χρώματος.
Εκατομμύρια χρόνια τώρα η εξέλιξη των ειδών βασίζεται, σε μεγάλο βαθμό, στο χρώμα. Η έλξη που ασκούν τα πολύχρωμα άνθη των φυτών στα έντομα καθορίζουν τη διαιώνισή τους. Το ίδιο συμβαίνει και με τα χρωματιστά ζώα, όπως το παγώνι, που προσελκύουν το ταίρι τους ακριβώς χάρη στα ζωηρά τους χρώματα. Ενώ τα ψάρια που ζουν στα μεγάλα βάθη, πέρα από τη φωτεινή ζώνη των ωκεανών, φωσφορίζουν μέσα στο σκοτάδι.
Οι άνθρωποι χρησιμοποιούν τα χρωματιστά ρούχα και το μακιγιάζ για τον ίδιο – και όχι μόνο – λόγο. Η ψυχολογία των χρωμάτων έχει απίστευτες εφαρμογές. Ξέρουμε πλέον ότι το πορτοκαλί χρώμα στο χώρο ανοίγει την όρεξη – γι’ αυτό τα «φαστφουντάδικα» έχουν πάντα αυτές τις αποχρώσεις – ενώ το μπλε τη μειώνει! Τα χρώματα στους δημόσιους χώρους, στα σπίτια, στα γραφεία έχουν επίδραση στον ψυχισμό μας. Δεν το λέει μόνο το feng shui, αλλά και οι έρευνες. Βιβλία και έρευνες έγιναν, γίνονται και θα γίνονται στην προσπάθεια να αποκρυπτογραφήσουμε τα μυστικά των χρωμάτων και των οπτικών φαινομένων.
Το ότι το μάτι μας παίζει παιχνίδια, είναι διαπιστωμένο. Στην περίπτωση του αντικατοπτρισμού στην έρημο είναι απολύτως σίγουρο. Αλλά μας συμβαίνουν ακόμα πιο παράξενα φαινόμενα. Υπό ορισμένες συνθήκες, όπως π.χ. υπό την επήρεια του LSD, οι άνθρωποι «βλέπουν» τους ήχους και «ακούν» τα χρώματα ή «ακούν» τις οσμές και «μυρίζουν» τους ήχους.
Αυτό, δηλαδή η νευρολογική ανάμιξη των αισθήσεων λέγεται συναισθησία και, σε κάποια μορφή της, συναντάται σε ένα ανά 2000 άτομα. Η γνωστή ελληνοαγγλίδα τραγουδίστρια και συνθέτης Marina and the diamonds (Μαρίνα Διαμάντη) βλέπει χρωματιστές τις νότες όταν συνθέτει μουσική. Οι υπόλοιποι κοινοί θνητοί μπορεί να βλέπουμε τα πράγματα λιγότερο χρωματιστά, όμως για όλους μας χρώματα, αρώματα, ήχοι, αγγίγματα και γεύσεις είναι τα μικρά καθημερινά μας θαύματα.
ΥΓ1. Με το σημερινό άρθρο ολοκληρώθηκε ο – χωρίς προμελέτη – φόρος τιμής προς τις πέντε αισθήσεις μας. Η αφορμή που δόθηκε με τη γεύση με έσπρωχνε σχεδόν ασυνείδητα κάθε φορά να συμπληρώσω και τις υπόλοιπες.
ΥΓ2. Διαβάζουμε «Ήλιος ο Πρώτος», Οδυσσέας Ελύτης, 1943, «Ήλιος ο Ηλιάτορας», Οδυσσέας Ελύτης, 1971. «Σβήσε τα μάτια μου», Ράινερ Μαρία Ρίλκε, Μετάφραση: Κωστής Παλαμάς. «Αν ο ήλιος πεθάνει», Οριάνα Φαλάτσι, ΛΙΒΑΝΗ, 1990 (αρχική ΒΙΠΕΡ, 1973), «Μιχαήλ Στρογγώφ», Ιουλίου Βερν, ΣΙΔΕΡΗΣ, «Περί Τυφλότητος», Ζοζέ Σαραμάγκου, ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ, 2008. «Χρωμο-τεστ», Max Luscher, ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ, 1978.
